چرا کیفیت زندگی در خوزستان پایین است؟ «رتبه ۲۰ خوزستان میان استان‌ها در جمعیت فقیر»
تحول در معماری و برنامه‌ریزی شهری، گسترش زیرساخت‌های دولت الکترونیک، بهینه‌سازی اماکن عمومی، بالابردن سطح خدمات پزشکی و آموزشی و رفاهی، کاهش ساعات کاری در فعالیت‌های بیرونی و افزایش دستمزدها، تغییر نظام‌نامه مهندسی ساختمان برای الزام پیمانکاران به تطابق با معیارهای توسعه پایدار، پرداخت تسهیلات بهسازی خانه‌ها از جمله مواردی است که می‌تواند از رنجش زندگی در گردوغبار بکاهد.
کامیار فکور: تدوام پدیده گردوغبار از ابتدای سال جاری تاکنون مشکلات و مخاطرات زیادی برای جامعه ایجاد کرده است. از طرفی پدیده گردوغبار تاثیر یکسانی بر طبقات اجتماعی و مناطق مختلف کشور نگذاشته است و طبقات فرودست و مناطق حاشیه‌ای با شدت بیشتری با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مقابله با پدیده‌ای مثل گردوغبار با اقداماتی در جهت کاهش این پدیده و افزایش تاب‌آوری در برابر آن صورت می‌گیرد. در این باره با محمدرضا جعفری، پژوهشگر محیط زیست و توسعه گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
از تاب‌آوری در برابر مخاطرات و آسیب‌های پدیده گردوغبار تعبیرهای زیادی شده است، شما چطور آن را تعریف می‌کنید؟
مسئله اساسی در این مورد زیست فردی و حیات اجتماعی در شرایط استمرار وقوع پدیده‌ی گرد و غبار است. ما باید از تعیین آسیب‌پذیری و اثرات مختلف این پدیده فراتر رفته و نگاه خود را بر نحوه و شیوه‌های تداوم حیات باکیفیت و رفاه عمومی‌که امکان تاب‌آوری در شرایط بحرانی را میسر می‌کند متمرکز کنیم. اما باید مفهوم تاب‌آوری را از این نگاه که می‌خواهد مسئله را به نوعی تحملِ فردی در شرایط ناگزیر تقلیل دهد و آن را به اصطلاح سوختن و ساختن تحت هر شرایطی تعبیر کند آزاد کنیم. تاب‌آوری روشی فردی در مقابل بحران نیست، بلکه راهکاری ساختاری مرتبط با عدالت اجتماعی و متناظر با رفاه عمومی است که جنبه‌های متفاوت اقتصادی و اجتماعی را دربر می‌گیرد. به این معنا تاب‌آوری، ایجاد و توسعه‌ی ظرفیت‌های اجتماعی-اقتصادی و ابزاری برای تسهیل فرآیندهای بازیابی و کاهش مخاطرات و آسیب‌پذیری است.
از طرفی باید در نظر داشت که شدت و وسعت آسیبی که از پدیده‌های جوی و اقلیمی بر مناطق مختلف وارد می‌شود به شکل مستقیمی متاثر از میزان توسعه‌یافتگی آن مناطق و ظرفیت‌های زیرساختی است که از پیش برای مواجهه با این پدیده‌ها مهیا شده است. در واقع میزان توسعه‌یافتگی رابطه مستقیمی با حفظ کیفیت زیست و تداوم و بازگشت زندگی به شرایط نرمال پس از بحران دارد. در مقابل مفاهیم محدود و تقلیل‌گرایانه تاب‌آوری و سازگاری که از زبان رسانه‌ها و کارشناسان ارگانیک حاکمیتی و جریان اصلی محیط زیستی بیان می‌شود، باید بحث ظرفیت‌سازی و ارتقای شاخص‌های توسعه انسانی، اجتماعی و استانداردهای زیستی مطرح شود.
عدم توسعه یافتگی چگونه در برابر پدیده‌ای مثل گردوغبار خود را نشان می‌دهد؟
بگذارید به صورت نمونه به استان خوزستان بپردازم. صدمات ناشی از جنگ و فرسودگی زیرساخت‌های شهری و روستایی و عدم توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی متناسب با افزایش جمعیت در استان خوزستان، باعث شده که شرایط استاندارد زندگی از زیستمندان آن دریغ شود. فقر، محرومیت و بیکاری، فقدان امکانات اجتماعی و فرهنگی، ضعف در خدمات پزشکی، بهداشتی و آموزشی از عوامل ایجاد نارضایتی عمومی از زندگی در استان‌هایی مثل خوزستان است که نتیجه آن به شکل مهاجرت‌های گسترده نمود پیدا کرده است. آمار رسمی‌کشور نشان می‌دهد که استان خوزستان با دارا بودن ۶ درصد جمعیت کشور رتبه دوم در تولید ناخالص ملی را دارا است. ۷۰ درصد نفت کشور و ۵۰ درصد محصولات پتروشیمی در این استان تولید می‌شود. خوزستان جایگاه دوم در تولید محصولات کشاورزی و جایگاه دوم در تولید فولاد کشور را دارد و دارای ۵۰ میلیون تن ظرفیت بندری است. اما با این وجود، خوزستان با معضلاتی عمیق از جمله نرخ بالای بیکاری، مهاجرت و فقر در کنار فرسودگی زیرساخت‌های شهری و روستایی همچون آب، برق، گازرسانی و راه‌ها دست به گریبان است.
در مطالعات متعددی که برای دستیابی به درجه توسعه‌یافتگی استان‌ها صورت گرفته شاخص‌های مربوط به زیرساخت‌های بهداشتی-پزشکی، خدمات بهزیستی-اجتماعی، ارتباطات و ارتباطی، فرهنگی، آموزشی، تفریحی، حامل‌های انرژی و نیز شاخص‌های اقتصادی همچون نرخ اشتغال و بیکاری، سپرده‌های بانکی بررسی شده است. بر اساس این مطالعات در مورد خوزستان می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد؛ قرار گرفتن در رتبه دوم بیکاری در تابستان ۹۷، رتبه ۲۵ در میزان درجه توسعه‌یافتگی میان استان‌های کشور، رتبه ۲۰ میان استان‌ها در جمعیت فقیر، قرار گرفتن در گروه ناامن غذایی میان استان‌های کشور، رتبه ۲۳ در میزان پس‌انداز مالی، دارا بودن رتبه اول در فرستادن مهاجر به دیگر استان‌ها در بازه زمانی ۹۵-۹۰، رتبه ۱۵ در میان استان‌های کشور از لحاظ دسترسی به شاخص‌های بهداشت و درمان، رتبه ۱۸ در ارتباط با ۷ شاخص اقتصادی، رتبه ۱۰ در ارزیابی و تحلیل شاخص‌های توسعه انسانی در مناطق شهری کشور و نیز رتبه ۱۲ در سطح کیفیت زندگی میان استان‌های کشور.
این مسائل نشان از واقعیتی تلخ از سیمای توسعه‌نیافتگی خوزستان و شرایط زیستی ساکنانش دارد؛ واقعیتی که بحران‌های محیط زیستی مانند گردوغبار به صورت مکرر و مستمر و با شدت بالا به وخامت آن افزوده است. از طرفی قدرت ایجاد شرایطی برای تاب‌آوری در برابر این پدیده از دست رفته است. همه این موارد باعث شده که رضایتمندی که بر اساس میزان برخورداری و دسترسی به منابع رفاهی از زندگی مطرح می‌شود وجود نداشته باشد.
افزایش تاب‌آوری در برابر گردوغبار نیازمند چه اقداماتی است؟
با این فرض که امکان کنترل و توقف پدیده گردوغبار در کوتاه‌مدت به دلایل شکل ساختار حکمرانی و با توجه به تغییرات اقلیمی و سیاست‌های آبی در کشور و منطقه وجود ندارد، دو نوع مواجهه با پدیده گردوغبار باید در دستورکار قرار بگیرد. اولین اقدام آغاز یک بسته توسعه انسانی است که شاخص‌های کلاسیک توسعه را به وجود آورده و ارتقاء دهد. دومین اقدام نوآوری و خلاقیت در اداره شهرها و روستاها و تغییر فضاهای کلاسیک و ایجاد فضاها و روش‌های جدید زیست اجتماعی است.
سیاست‌های بسته توسعه‌ای به مساله رفاه و ارتقای سطح زیست مربوط شده و در جهت از بین بردن فقر و محرومیت و بیکاری و بهبود شاخص‌هایی که وضعیت بهداشت، آموزش و فرهنگ یک جامعه را مشخص می‌کند هدف‌گذاری می‌شود. همچنین افزایش دستمزدها، پرداخت پاداش‌های مالی، ارائه تسهیلات تفریحی و فرهنگی از سوی کارفرماها، پرداخت حق شرایط سخت و تغییر قوانین بازنشستگی در این مناطق از دیگر اهداف این بسته توسعه انسانی است.
تحول در معماری و برنامه‌ریزی شهری، گسترش زیرساخت‌های دولت الکترونیک، بهینه‌سازی اماکن عمومی، بالابردن سطح خدمات پزشکی و آموزشی و رفاهی، کاهش ساعات کاری در فعالیت‌های بیرونی و افزایش دستمزدها، تغییر نظام‌نامه مهندسی ساختمان برای الزام پیمانکاران به تطابق با معیارهای توسعه پایدار، پرداخت تسهیلات بهسازی خانه‌ها از جمله مواردی است که می‌تواند از رنجش زندگی در گردوغبار بکاهد. بخشی از این موارد باید با هدف ظرفیت‌سازی و تاب‌آوری ساختاری در مقابل پدیده گردوغبار اجرایی شود.
گسترش زیرساخت‌های دولت الکترونیک چگونه قرار است میزان تاب‌آوری را افزایش دهد؟
گسترش دولت الکترونیک نیاز حضوری به انجام مراحل اداری و میزان رفت‌وآمد در فضای آزاد را کاهش می‌دهد. بخش بزرگی از ازدحام شهری مربوط به انجام کارهای اداری و بانکی است و بروزرسانی سیستم بروکراتیک با نگاه به تجربیات کشورهای پیشرفته از این ازدحام شهری کم می‌کند.
در بخش ساختمانی چه باید کرد؟
در بخش ساخت‌وساز باید به ساخت منازل مسکونی طبق معیارهای پایداری به لحاظ نوع مصالح، ورودی‌ها و منافذ، چیدمان معماری برای کاهش نفوذ گردوغبار و هوای آلوده و گرم به داخل ساختمان، نصب دستگاه‌های تهویه در منازل تازه‌ساز و ادارات و پرداخت وام‌های کم‌بهره برای بهبود وضعیت خانه‌های قدیمی و مناطق محروم توجه شود.
چگونه می‌توان میزان تاب‌آوری را در شرایط کاری و اداری افزایش داد؟
در روزهای آلوده و گرم ضرورت دارد که ساعت کاری کاهش و شیفت‌های کاری افزایش پیدا کند. بکارگیری نیروهای بیشتر، افزایش حقوق، پرداخت پاداش، فراهم کردن امکانات خاص برای استراحت دوره‌ای در زمان کار از دیگر اقدامات در این شرایط است. تعطیلی همه شرکت‌ها، ادارات و نهادهای دولتی و خصوصی و کارگاه‌های صنعتی و مراکز آموزشی باید به موقع اعلام شود. با توجه به نقشه‌های ماهواره‌ای می‌توان با دقت بالا وقوع گردوخاک را پیش‌بینی کرد. ضمن این که نصب و بروزرسانی تجهیزات پایش و سیستم هشدار پدیده‌های جوی باید در کشور و به ویژه در مناطقی که تحت تاثیر مستقیم پدیده‌های حدی (Extreme) هستند انجام شود.
چه طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی تاب‌آوری شهرها را افزایش می‌دهد؟
در این راستا باید فضاهای شهری متناسب با نوع اقلیم جدیدی که علاوه بر گرما یا شرجی بودن هوا، گردوغبار هم بر آن افزوده شده است ایجاد کرد. سایه‌بان‌ها، آلونک در پارک‌ها، اتاق‌های مادران و کودک، ایستگاه‌های مدرن اتوبوس با سیستم تهویه هوا و تجهیزات خنک‌کننده، مدرن‌سازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی منطبق با اقلیم و توزیع رایگان ماسک‌های مناسب در سطح شهر و محل‌های کاری از جمله اقداماتی است که تاب‌آوری شهرهای ما را در مقابل گردوغبار بیشتر می‌کند. اما همه راهکارهایی که گفته شد صرفا روی کاغذ بوده و مسئله اساسی ساختار اقتصادی سیاسی موجود است. ما در تامین نیازهای ابتدایی خود هم مانده‌ایم. چشم انداز تورم، فقر و شاخص فلاکت روشن نیست. در این شرایط، مقوله توسعه، بالاخص توسعه‌ی پایدار، فرع بر مقوله‌ی حکمرانی شده است. وضعیت استانی مثل خوزستان و توسعه‌نیافتگی و مخاطراتی که با آن روبرو است جدای از کلیت ساختار نیست و به بیان دقیق‌تر نتیجه‌ی بلافصل عملکرد سیستم حکمرانی است.
۲۳۳۲۳۳
