یکی از عوامل آسیب زننده و زیان‌آور محیط‌های کار که در ایران نیز با آن مواجهه بسیاری وجود داشته است، آثار زیان بار صداهای غیرمجاز و آلودگی صوتی محیط کار است.
وقتی وارد یک کارگاه یا کارخانه می‌شوید ممکن است به صورت طبیعی با Ear Plug یا محافظ گوش روی سر کارگران مواجه شوید. این ابزارهای ساده معمولا تلاش می‌کنند کارگر را از آثار آلودگی صوتی محافظت کنند که این وسیله معمول‌ترین وسیله حفاظت شنوایی در میان کارگران است اما معمولا به تنهایی نمی‌تواند آثار زیان بار تداوم کار ذیل شرایط آلوده صوتی را رفع کند. هرچند در بسیاری از کارگاه‌ها دیده شده که برای صرفه جویی، گاهی کارگران از گلوله‌های پنبه‌ای یا پشمی به جای Ear Plug استفاده می‌کنند که متاسفانه کارآیی ندارد؛ اقدامی که در بسیاری از کارگاه‌های ایران رایج است.
در بسیاری از کشورهای مدرن جهان از مافرها و سایلنسرها (صدا خفه کن) های محیط کار استفاده می‌شود. از آنجا که محیط‌های صنعتی در جهان همواره با صداهای دستگاه‌ها مواجه بودند، بسیاری از کشورهای صنعتی غربی از دیرباز و پس از بروز آثار منفی روانی و شنوایی روی کارگران خود، اقداماتی در جهت کنترل صدا به عمل آوردند.
در ایران باوجود حجم کمتر صنایع، شاهد اقدامات کمتری در این زمینه هستیم. بسیاری از مطالعات حاکی از این است که کارگران در ایران نمی‌توانند شاهد این باشند که کارفرمایان در زمینه کنترل صدا اقدامات مبتنی بر قواعد بهداشت حرفه‌ای را عملیاتی کردند. هزینه‌های اقدامات حفاظت فنی معمولا بهانه بسیاری از کارفرمایان برای سر باز زدن از توصیه‌های کارشناسان و بازرسان فنی محیط کار است.
نمونه‌های نسبتا تکان دهنده
سیدعباس صفوی نائینی (رئیس اسبق گروه گوش، حلق و بینی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی) در دهه هشتاد با مطالعه و معاینات گسترده با آزمایشات موسوم به آدیومتری در محیط، نشان داد که کارگران شرکت لوازم خانگی آزمایش (که چندین سال است به دلیل مشکلات اقتصادی تعطیل است) با مشکل فراگیر کاهش شنوایی حسی-عصبی مواجه هستند.
مطالعه او دیگر پزشکان همکار وی نشان داد که تداوم کار ماهانه تحت شرایط صداهای بسیار قوی و ممتد باعث شده تا تعداد کارگرانی که شنوایی نرمال یا حتی نزدیک به نرمال دارند، زیر ۴8 درصد باشد و بیشتر کارگران این شرکت دچار آسیب‌های ماندگار صوتی بوده و برخی از آن‌ها در سنین ۳۰ تا ۴۰ سالگی نیازمند سمعک هستند.
در برخی از بخش‌های فرآیند تولید شرکت صداهای با فرکانس ۴۰۰۰ هزار هرتز نیز شناسایی و در نهایت اعلام شد که تنها 6۰درصد کارگران زیر ۳۰ سال شرکت شنوایی نرمال دارند.
آسیب‌های دیگر کارگاه‌های دارای آلودگی صوتی نیز همواره در کنار شنوایی اهمیت داشته است. علی محمد عباسی (عضو هیات علمی گروه بهداشت حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی ایلام نیز با مطالعه کارگاه‌های دارای نفرات بالاتر از 5۰ نفر کارگر نشان داد آسیب‌های اعصاب و روان و شنوایی در بسیاری از کارگران وجود دارد و حتی حدود ۱۳ درصد کارگران حتی تا بعد از خروج از محیط کار، همچنان دچار وزوز گوش و احساس صدا بعد از پایان کار هستند که نشانه خطرناکی باتوجه به استانداردهای بهداشت حرفه‌ای محسوب می‌شود.
کارشناسان بهداشت حرفه‌ای کار معمولا راه‌هایی را در مقابل کارگاه‌ها برای کنترل صدا قرار می‌دهند، اما باید گستره راه‌های مقابله با صدا شامل کنترل زمان کار باشد.
طبق مطالعه سارا بخشیان (هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی البرز) روی کارگران جوشکار در دهه ۱۳9۰، برای جلوگیری از آثار افت شنوایی در کارگران جوشکار، حتما باید ساعت کار روزانه نیز کاهش پیدا کند.
وی در این مطالعه نشان داد که بیش از یک سوم کارگران جوشکار نمونه گیری شده در شهر کرج، افت شنوایی بیشتر در فرکانس 6۰۰۰ هرتز و در گوش چپ دارند که ناشی از تداوم صدای شدید با دسی‌بل بالا است. طبق این مطالعه ۱6 درصد از این کارگران برای همیشه دچار آسیب‌های متوسط کم شنوایی شده‌اند.
سیدجلیل میرمحمدی (استادیار طب کار در دانشگاه شهید صدوقی یزد) نیز با مطالعه روی کارگران کاشی میبد نشان داد که حدود ۴6.5 درصد از ۳7۱ کارگر این مجموعه دچار افت شنوایی جدی و قابل ثبت هستند.
علاوه بر آثار روانی آلودگی صوتی مثل پرخاشگری در محیط منزل، آثار جسمی دیگر نیز مانند افزایش ضربان قلب نیز در طی این مطالعات شناسایی شده است. هرچند مسئله شنوایی خود مسئله کوچکی نیست و کاهش طولانی مدت توان شنوایی باعث کاهش دائمی «میزان آستانه شنوایی» نیز خواهد شد.
علی صفری واریانی با کمک میرعبدالعلی مجابی با مطالعه از سوی دانشگاه قزوین، نشان دادند که در شرکت نخ البرز آستانه شنوایی کارگران نیز کاهش یافته و بسیاری از کارگران ممکن است صداهایی که حتی نشنیدن آن ممکن است برای آن‌ها خطرناک بوده و سایر آثار زیان بار شغلی را رقم بزند را نمی‌شنوند.
وی با قراردادن کارگران در معرض صداهای بین ۲5۰ هرتز تا 6۰۰۰ هرتز نشان داد که ۳7 درصد کارگران این شرکت که بالای ۱۰ – ۱5 سال سابقه کار دارند، بسیاری از صداهای بالای ۴۰۰۰ هرتز را نمی‌شنوند و حداقل بالای ۳۳ درصد (یک سوم) آن‌ها از سنگینی شدید گوش رنج می‌برند. مجابی و صفری در بخش پیشنهادات مقاله خود توصیه اکید کردند که این شرکت و شرکت‌های مشابه حتما باید از اتاقک‌های عایق صدای آکوستیک برای کارگران خود استفاده کنند.
هرچند به نظر می‌رسد تاکنون مطالعات گسترده‌ای در بحث ایمنی کار صورت گرفته است، اما با این حال، تعداد قابل توجهی از شرکت‌ها هنوز به دلیل ضعف بازرسی‌ها و ضعف‌های الزام آوری قانون، به اصلاحات محیط کار و رفع شرایط زیان آوری کار تن نمی‌دهند.
تنها ۳ دسی بل صدای اضافه باید زمان مجاز کار کارگر را نصف کند
حتما برای کارگران آسیب دیده سمعک تهیه شود
محمدامین رشیدی (کارشناس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار در حوزه صدا) در رابطه با وضعیت آمارهای آسیب‌های محیطی کار گفت: طبق آماری که سازمان بهداشت جهانی WHO اعلام کرده است، سالانه حدود ۱۲۰ میلیون مورد حادثه شغلی در جهان رخ می‌دهد که در سال ۲۰۰ هزار مورد آن به نقص عضو منتهی شده که در این میان تاکنون 68 میلیون کیس بیماری شغلی در سال برای کلیه کارگران در جهان داشته‌ایم. این بیماری‌ها عمدتا ناشی از عوامل زیان‌آور شغلی هستند. عوامل زیان‌آور شغلی در محیط‌های کاری نیز مهمترین دلیل بروز این مشکلات برای نیروی کار محسوب می‌شوند که شامل انواع مشکلات و آسیب‌های جسمی (بیولوژیک) و روانی (سایکولوژیک) هستند.
وی با اشاره به نقش «صدا» و آلودگی صوتی به عنوان یکی از عوامل آسیب‌زای کار گفت: از زمان انقلاب صنعتی صدا به عنوان یکی از عوامل آسیب‌زا به سلامت نیروی کار شناخته می‌شود. به صورت کلی اگر بخواهیم اثرات صداهای محیط کار یا مواجهه شغلی با صدا را دسته‌بندی کنیم، باید آن‌ها را به دو گروه اصلی آثار شنیداری و غیر شنیداری تقسیم کنیم. اثرات شنیداری ناشی از مواجهه طولانی مدت و مداوم با صدای بالاتر از 85 دسی‌بل است، منجر به افت دائم شنوایی و وزوز گوش و اختلال و اشکال در درک و گفتار شخص می‌شود.
رشیدی با تاکید بر اهمیت «آثار غیرشنیداری» ناشی از مواجهه شغلی کارگران با صدا گفت: آثار غیرشنیداری بیشتر شامل شامل اثرات جسمی و روحی است که مهمترین اثرات آن شامل اختلال غدد درون ریز، سر درد، فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی و بیماری‌های عروقی است. آثار غیر شنیداری روحی و روانی نیز مانند خستگی دائم، افسردگی، استرس بالا از آثار روحی و روانی غیرشنیداری مواجهه شغلی با صداهای بالاتر از 85 دسی‌بل است.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار با تاکید بر اینکه «صدا عاملی است که خود بر سایر خطرات شغلی و ایمنی محیط کار اثر می‌گذارد» توضیح داد: اینکه شما صدای دستگاه‌های اطراف یا خود دستگاهی که با آن کار می‌کنید را به دلیل شدت صداها یا آسیب ناشی از صدا نشنوید، باعث می‌شود بیش از پیش در برابر احتمال آسیب و حادثه در محل کار قرار داشته باشید. مثلا به دلیل صدا ممکن است متوجه شیء خارجی که به سمت شما می‌آید یا روشن شدن غیر مترقبه یک دستگاه بی‌اطلاع باشید و آن عامل خارجی غیرقابل انتظار در شرایطی که شما صدای آن را به خوبی نمی‌شنوید به شما آسیب جبران ناپذیر بزند.
وی با بیان یک مطالعه حاصل از معاینات گسترده کارگران در سال‌های گذشته گفت: یک مجموعه معاینات طی پنج سال روی تعداد قابل توجهی از کارگران انجام شد که نتایج آن نشان داد صدا در محیط شغلی روی وزن، دور کمر، اسید اوریک و حتی کلسترول خون دارد.
رشیدی با مقایسه شیوع اثرات مواجهه شغلی با صدا در کشورها گفت: در کشور کانادا شیوع مواجهه شغلی با صدا حدود ۱5 درصد، در اتحادیه اروپا و استرالیا ۲۰ درصد و در ایالات متحده آمریکا ۲5 درصد است. این رقم در کشور ما براساس بازرسی‌های کارشناسان بهداشت حرفه‌ای و مرکز سلامت محیط کار در سال ۱۳97، ما حدود ۲۱ درصد آمار کارگاه‌های آسیب زننده از جنبه صدا داریم. در ۱7.5 تا نزدیک ۲۰ درصد شاغلین کشور نیز طبق همین آمار شاهد آثار مخرب صدا هستیم.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار در حوزه آلودگی‌های صوتی با اشاره به استانداردهای مربوط به حجم صدا در محیط‌های کار گفت: در ایران کمیته فنی بهداشت حرفه‌ای کشور را دارد که با مشارکت مرکز سلامت محیط کار، حدود مجاز شغلی در زمینه صدا را باتوجه به استانداردهای عوامل زیان‌آور محاسبه کرده است که این حدود مجاز انطباق زیادی را با استاندارد سازمان ACGIH در ابعاد جهانی دارد. حد مجاز صدا در سال ۱۴۰۰ نیز دوباره طی یک ویرایش اعلام شد که براساس گزارش مشترک مرکز و کمیته یاد شده، حد مجاز صدا برای 8 ساعت کار روزانه 85 دسی‌بل در شبکه توزیع فرکانس A هست.
وی با تاکید بر «حد مراقبت یا اقدام» گفت: اگر شخص در معرض صدای بالاتر از حد مجاز باشد برنامه‌ای با نام «حفاظت شنوایی و اقدامات پیشگیرانه» یا HCP اجرا شود که در یک بازه آلودگی صوتی خاص که به آن «حد مراقبت یا اقدام» می‌گویند، اعمال می‌شود. این حد مراقب از بازه بالاتر از 85 تا 89 دسی‌بل از صدا است.
رشیدی با بیان اینکه «ما در ایران قانونی به نام ۳ دسی بل داریم» گفت: کارشناسان بهداشت فنی پس از اندازه گیری حجم فشار صوت، به ازای هر ۳ دسی بل اضافی به نسبت تراز فشار صوت، زمان مواجهه با صدا باید نصف شود. مثلا در یک محیط کاری اگر بجای 85 دسی بل تراز فشار صوتی بیش از 88 دسی بل باشد، از نظر استانداردهای موجود مدت زمان 8 ساعت کار کارگر در معرض صدا باید به ۴ ساعت در روز کاهش یابد تا آثار جبران ناپذیر شنیداری و غیرشنیداری ظاهر نشود.
وی درباره کارمندان، اپراتورها و نیروهای دفتری و اداری در مواجهه با صدای مراکز تولید اظهار کرد: کلیه کارمندان، اپراتورهای کامپیوتر، نیروهای مالی و اداری که کارشان نیازمند تمرکز و آسایش صوتی است اما در محیط کارخانه و کارگاه قرار دارند، حدی به نام «حد آسایش صوتی» در نظر گرفته شده است. حد تراز فشار صوتی در این افراد نهایتا 75 دسی بل است که باید رعایت شود. این استانداردها را مرکز سلامت محیط کار زیر نظر وزارت بهداشت تایید کرده است.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای افزود: مقدمه اتخاذ اقدامات کنترلی برای کاهش آثار صداهای مخرب در محیط کار، اندازه‌گیری صدا توسط کارشناسان بهداشت حرفه‌ای است. پس از اندازه گیری، اقدامات کنترلی خود به چند بخش تقسیم می‌شوند که شامل کنترل اداری از طریق آموزش نیروی کار و کارفرما، کنترل‌های فنی و مهندسی، کنترل‌های مربوط به چرخش و روتیشن کاری، تهیه وسایل حفاظت فنی و سایر سبک‌های کنترلی می‌شود.
رشیدی اضافه کرد: کنترل فنی و مهندسی صدا شامل سه مرحله یا سه جزء «کنترل منبع انتشار صدا»، «کنترل در مسیر صدا» و «کنترل در فرد گیرنده صدا» است. در بحث کنترل در منبع، از مواد جاذب صدا و میرا کننده صدا استفاده می‌شود که شامل مواد و تجهیزات مختلف است. در بحث کنترل مسیر صدا، قبل از رسیدن صدا از منبع به گیرنده صدا، حائل‌ها و موانع و دیوارهای ضد صوتی تدارک می‌بینند که کارشناسان بهداشت حرفه‌ای کیفیت آن‌ها را می‌دانند. در بحث کنترل صدا در گیرنده نیز از وسایل حفاظت فنی صدا مانند گوش‌گیرهای خاص مانند ایرپلاگ (Ear Plug) استفاده می‌شود. مدیران واحدها با توجه به هزینه‌ها و امکان و برتری‌های شرایط خاص هر کارگاه می‌توانند هرکدام از این ابزارها را برای کنترل صدا استفاده کنند. جاذب‌ها و عایق‌های صدا و اتاقک و دیواره‌های صوتی و. . همه از ابزارهای این کار هستند.
وی تصریح کرد: نکته‌ای که نادیده گرفته می‌شود این است که در بسیاری موارد پدیده صدا با ارتعاش همراه است و اگر عامل ارتعاش یک دستگاه حذف یا کنترل شود، دیگر آسیب صوتی و بروز صوت زیان‌آور از منبع آلوده کننده صوتی در محل کار وجود نخواهد داشت. کارشناسان بهداشت حرفه‌ای و بازرسان می‌توانند با کمک مهندسان مربوطه راه‌های کنترل ارتعاشات صداساز در دستگاه‌های مختلف محیط کار را پیدا و از بروز این ارتعاشات صداساز در خود منبع تولید صدا جلوگیری کنند. این اقدامات بسیار مهم است زیرا عایق‌های صدا و همچنین ابزارهای حفاظت فنی لازم برای گیرنده صدای غیرمجاز باید آخرین راه‌هایی باشد که کارشناس بهداشت حرفه‌ای به مدیر واحدهای تولیدی و کارگاهی پیشنهاد می‌دهد! در ایران اما متاسفانه به کنترل‌های مهندسی صدا توجه نمی‌شود و در نهایت به وسایل حفاظت فنی ضعیف که خود کارگر گیرنده صدا اکتفا می‌شود.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای و حفاظت فنی محیط کار با اشاره به آثار زیان بار صدا بر بهره‌وری و زندگی نیروی کار و آثار ضد توسعه‌ای آلودگی صوتی محیط کار در فرآیند کار گفت: باتوجه به تاثیر صدا در روح و روان و جسم فرد کارگر، باید کارگران و کارفرمایان را نسبت به اجرای اصول ایمنی ترغیب کنیم که در این زمینه مراجع تصمیم‌گیری باید اقداماتی را تدارک ببینند. بسیاری از کارفرمایان از نتایج آسیب‌های صوتی و حد استاندارد آن آگاهی ندارند و بسیاری از کارگران ابزارهای حفاظت فنی و وسایل توصیه شده برای کاهش آثار مخرب صدا را دست‌وپاگیر تلقی می‌کنند.
رشیدی با تاکید بر آموزش کارگران و کارفرمایان افزود: سیستم‌های بازرسی در وزارت بهداشت و وزارت کار باید تقویت شوند تا با بازرسی‌ها و نظارت‌های دقیق شرایطی را فراهم آورند تا کارگاه‌های آلوده صوتی بیشتری شناسایی شوند و نسبت به رفع زیان آوری کار در آن محیط‌ها اقدام شود. نکته دیگر این است که طبق نامگذاری سال توسط رهبری و اهمیت کار و تولید، این مسئله لازم است که شرکت‌های تولیدکننده دانش بنیان برای جلوگیری از هزینه‌های واردات و ساخت داخلی اتاقک‌های عایق صدا یا ابزارهای مهندسی کنترل صدا و وسایل کنترل صدای فردی و انواع مواد عایق مشارکت داشته باشند تا سلامت کار و کارگر نیز حفظ شود.
وی در پایان تصریح کرد: علاوه بر اندازه گیری صدا، باید معاینات قبل استخدام و دوره‌ای پس از استخدام نیروی کار نیز انجام شود تا برای کارشناسان با مطالعه نتیجه معاینات شنوایی مشخص شود کارگر چه‌میزان دچار افت شنوایی شده است. گاهی در محیط‌های کاری کنترل صدا صورت نمی‌گیرد و شخص کارگر دچار افت شنوایی می‌شود و در این شرایط برای کارگر حتما باید سمعک تجویز تا فرد دچار آسیب‌های شغلی دیگر نشود.
چرا ورود نمی‌شود؟
این روزها صداهای مخرب می‌توانند مثل خوره روح و جسم کارگران را بجوند. در شرایطی که صدا مانند بسیاری از آثار زیان‌آور شغلی مورد توجه قرار نمی‌گیرد، این سوال ایجاد می‌شود که چرا هنوز عظم مناسبی برای برخورد با محیط‌های کاری که اصول اولیه کنترل و ایمنی را رعایت نمی‌کنند وجود ندارد؟ این پرسش البته آگاهی و مطالبه‌گری خود کارگران نسبت به سلامت خود را نیز می‌طلبد. ابعاد اخلاقی این پرسش که آیا سلامت و بهداشت کارگر برای دولت و کارفرمایان مهم است یا خیر؟ نیاز به بررسی در مجال دیگری دارد، اما مادام که خود کارگران و تشکل‌های آن‌ها نسب به حوادث و آثار زیان‌بار اشتغال در محیط نا ایمن و غیربهداشتی را نیز در کنار سایر مطالبات خود محور قرار ندهند، در این زمینه نمی‌توان انتظار بهبود داشت.
