نقشِ توأمانِ کارشناسانِ ایمنی و بهداشتِ و بازرسانِ کار / کمبود متون ترجمه شده و بومی در بحثهای ایمنی و بهداشت حرفه‌ای / چگونه حوادث ناشی از کار کاهش می‌یابد
آمار حوادث ناشی از کار در ایران بالاست؛ این را هم آمار رسمی تائید می‌کند و هم خبرهایِ بی‌شماری که در طول سال از تعداد این حوادث به گوش می‌رسد. آخرین آمار از حوادث ناشی از کار در ایران را علی‌حسین رعیتی‌فرد، معاون روابط کار وزارت کار، ارائه داده است. به گفته‌ی او، حوادث ناشی از کار سالانه منجر به فوت حدود 8۰۰ کارگر و قطع عضو و مصدومیت قریب به ۱۳ هزار کارگر می‌شود. این آمار البته نمی‌تواند دقیق باشد چراکه بخش قابل توجهی از حوادث ناشی از کار ثبت نمی‌شوند. از طرفی تقریبا آماری از بیماریهای ناشی از کار در دست نداریم.
قانون کار از ماده 85 تا 95 به موضوع حفاظت فنی و بهداشت پرداخته و ایجاد کمیته‌ی حفاظت فنی و بهداشت کار یکی از راه‌هایی است که قانون برای کاهش حوادث و بیماریهای ناشی از کار پیش‌بینی کرده است. مطابق با ماده 9۳ قانون کار «به منظور جلب مشارکت کارگران و نظارت بر حسن اجرای مقررات حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و پیشگیری از حوادث و بیماری‌ها، در کارگاه‌هایی که وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضروری تشخیص دهند کمیته حفاظت فنی و بهداشت کارتشکیل خواهد شد.» تبصره‌ی یک این ماده، کمیته‌ی مذکور را متشکل از «افراد متخصص در زمینه حفاظت فنی و بهداشت حرفه‌ای و امور فنی کارگاه» می‌داند. همچنین در ادامه بیان می‌کند که دو نفر از اعضا به منظور «برقراری ارتباط میان کمیته مذکور با کارفرما و وزارت کار و وزارت بهداشت تعیین می‌شوند.»
در خصوص این کمیته، کم و کیفِ آن، میزانِ اثرگذاری‌اش بر کاهش حوادث ناشی از کار و توان این کمیته در مناسباتِ بازار کار ایران با محمد نظری (کارشناس مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار) گفتگو کردیم.
این کارشناس مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار می‌گوید: وجود کمیته‌های حفاضت فنی بهداشت کار در کارگاه‌ها، نقش بسزایی در کاهش حوادث و بیماریهای ناشی از کار دارد. با تاکیدِ سازمان بین‌المللی کار این کمیته‌ها در اکثر کشورهای دنیا تشکیل می‌شود و اعضای آن را نماینده‌ی کارگری و کارفرمایی و کارشناسان ایمنی کار و بهداشت حرفه‌ای تشکیل می‌دهند. آنها ماهیانه تشکیل جلسه می‌دهند، در مورد مسائل مختلف مربوط به ایمنی و بهداشت محیط کار تصمیم‌گیری می‌کنند و حتی برخی مواقع ضرب‌العجل برای بهبود و یا انجام کاری تعیین می‌کنند. همه‌ی اینها مسلما بر ایمن‌سازیِ کارگاه‌ها تاثیر می‌گذارد و خیلی مواقع خطرها را شناسایی و مانع بروز حوادث می‌شود.
به گفته‌ی نظری؛ کارشناس ایمنی و بهداشتِ مقیم کارگاه، می‌تواند خیلی از حوادث و بیماریهای ناشی از کار را کاهش دهد.
او می‌گوید: اگرچه ممکن است کارفرما خیلی اوقات زیرِ بارِ توصیه‌های این کارشناسان نرود، اما به هر حال این کارشناسان می‌توانند حداقل در بحث آموزش و فرهنگ‌سازی نقش به سزایی داشته باشند. اینکه یک نفر مستقیم بالاسر کار باشد، مدام آموزش و تذکر و هشدار بدهد و از طرفی برای مدیران نامه بنویسد خیلی موثر است. همین نوشتنِ نامه برای مدیر؛ مسئولیت حقوقی می‌آورد که اگر حادثه‌ای رخ داد، نتواند از زیر بار مسئولیتِ شانه خالی کند.
یکی از انتقادهایی که به این سیستم می‌شود این است که به هر حال کارشناس ایمنی و بهداشت حرفه‌ای به استخدامِ کارفرما درمی‌آید و از او دستمزد می‌گیرد، پس خیلی نمی‌تواند نقش مستقلی داشته باشد. نظر شما چیست؟، این کارشناس مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار در پاسخ به این سوال می‌گوید: نباید نقش چانه‌زنیِ نیروهای ایمنی و بهداشت کار در کارگاه را نادیده بگیریم. من به عنوانِ مسئول ایمنی و بهداشت کار یک شرکت اگرچه از کارفرما حقوق می‌گیرم اما به هر حال وظیفه‌ام این است که ایمنی و بهداشتِ کار را در آن مجموعه هم برای کارگران و هم کارفرما جا بیندازم. گاهی کارفرما می‌گوید فلان کمربندِ خارجی را نمی‌توانم بخرم و به جایش یک کمربندِ ایمنیِ ارزانتر می‌خرم، یا مثلا برای ایمنی سازیِ برق کارگاه چانه زنی می‌کنیم و در نهایت کارفرما به انجام حدی از ایمنی رضایت می‌دهد. این چانه‌زنی‌ها زمانی پیش می‌آید که مسئول ایمنی و بهداشت کار در کارگاه حضور داشته باشد. در غیر اینصورت شاید کارفرما اصلا به این مسائل توجه نکند، که این حوادث کار را در یک کارگاه افزایش می‌دهد.
آیا همه‌ی کارگاه‌های کمیته ایمنی و بهداشت کار دارند؟ نظری در پاسخ به این سوال می‌گوید: خیر؛ طبق آیین‌نامه کمیته حفاظت فنی و بهداشت کارِ مصوب هیئت وزیران، کارگاه‌های بالای ۲5 نفر باید یک مسئول ایمنی کار و یک مسئول بهداشت حرفه‌ای معرفی کنند. در کارگاه‌های زیر ۲5نفر اجباری به تشکیلی کمیته حفاظت فنی و گرفتن مسئول ایمنی نیست، مگر به تشخیص بازرس کار و یا بازرس بهداشت حرفه‌ای وزارت بهداشت. این بازرسان می‌توانند در صورتِ تشخیصِ بالا بودنِ ریسکِ کار و یا وجودِ موادِ شیمیایی و یا عوامل خطر در کارگاه، کارفرما را وادار به داشتن مسئول ایمنی و بهداشت کار کنند. کارگاه‌های زیر ۲5نفر معمولا مسئول مشاور می‌گیرند که این افراد هر چند وقت یکبار می‌آیند و سری به کارگاه می‌زنند.
پس همه‌ی کارگاه‌های بالای ۲5نفر از این کمیته بهره‌مند هستند؟ باز هم پاسخ منفی است؛ ببینید حضور کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار برای کارگاه‌های بالای ۲5نفر الزام قانونی دارد، ولی چون قانون کار مجازاتی برای تخطی از ماده 9۳ در نظر نگرفته است بنابراین خیلی ضمانت اجرایی ندارد. در واقع در اینجا ترکِ فعل جرم نیست مگر اینکه بازرسان کار ماده 9۳ را بهانه کنند و بگویند چون کارگاه مسئول ایمنی و بهداشت حرفه‌ای ندارد پس برخی از مواد فصل ۴ قانون کار اجرایی نمی‌شود.
نظری در ادامه به اهمیتِ بازرسیِ کار در کنار حضور کارشناسان ایمنی و بهداشت کار در کاهش حوادث اشاره می‌کند و می‌گوید: ببینید گاهی کارفرما زیرِ بارِ پیشنهادات کارشناسان ایمنی و بهداشت نمی‌رود در این صورت چنانچه بازرسیِ کار به صورتِ مداوم اتفاق بیفتد، قدرتِ این کارشناسان هم افزایش پیدا می‌کند.
به گفته‌ی این کارشناس؛ بازرسی‌ها باید حاکمیتی و دولتی باشد نه خصوصی. بازرس کار باید مدام به کارگاه‌ها سرک بکشد و با اخطاری که به کارفرما می‌دهد او را از پرداختِ جریمه بترساند. در این صورت قدرت مانور کارشناس هم بالا می‌رود؛ او می‌تواند کارفرما را مجاب کند که ایمنی و بهداشت محیط کار را تا جایی که می‌تواند بالا ببرد. مثلا بگوید اگر فلان وسیله‌ی ایمنی خریده نشود و یا تهویه‌ی فلان بخش از کارگاه درست نشود در بازرسیِ بعدی باید جریمه پرداخت کنیم. در واقع حضور این دو در کنار هم می‌تواند نقش به سزایی در کاهش حوادث و بیماریهای ناشی از کار داشته باشد.
نظری ادامه می‌دهد: متاسفانه بازرس کار در ایران کم است و این تاثیر بسیاری بر افزایش حوادث ناشی از کار دارد. آنطور که مسئولان می‌گویند در حال حاضر 8۰۰بازرس کار و حدود ۲هزار بازرس بهداشت حرفه‌ای داریم. که این تعداد به نسبتِ کارگاه‌های فعال بسیار ناچیز است و عملا نمی‌تواند خیلی نقش تعیین کننده داشته باشد.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار می‌گوید: نه تنها تعداد بازرسان ما کم است بلکه از طرفی به نظر نمیرسد اراده‌ای برای سروسامان دادن به این قضیه وجود داشته باشد.
نظری در ادامه به موضوع دیگری اشاره می‌کند. او کیفیتِ آموزشِ کارشناسانِ ایمنی و بهداشت را مهم می‌داند و می‌گوید: رشته‌ی ایمنی کار و حفاظت فنی امروز در بسیاری از دانشگاه‌های مطرح کشور آموزش داده می‌شود. برخی دوستان زیرنظر دانشگاه‌های علوم پزشکی و برخی زیر نظر دانشگاه‌های تابع وزارت علوم، رشته‌های مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار و ایمنیِ صنعتی خوانده‌اند. اینها کارشناسانی هستند که حضورشان برای کاهش حوادثِ ناشی از کار در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها نیاز است.
این کارشناس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار ادامه می‌دهد: متاسفانه در سالهای اخیر در برخی از دانشگاه‌هایی که از کیفیتِ کافی برخوردار نیستند، آن هم به صورتِ بدون کنکور، در این رشته‌ها دانشجو جذب می‌شود. ببینید اگر دانشجویان و کارشناسانِ این حوزه پایه‌ی علمیِ قوی نداشته باشند نمی‌توانند نقش خود را برای کاهشِ حوادثِ ناشی از کار به خوبی ایفا کنند و این باعث افت سطح ایمنی و بهداشت کار در صنعت می‌شود. کارشناس این حوزه باید قدرتِ چانه‌زنی داشته باشد و به قدری از لحاظ علمی قوی باشد که در برابر کارفرما به راحتی سرخم نکند. به علاوه سوادِ کافی لازم است تا فرد بتواند دائم اطلاعاتِ خود را به‌روز کند. ریسک‌ها و خطرات آنی که در اثر دستگاه‌های جدید و فرآیندهای شیمیایی جدید و محصولات شیمایی جدید ایجاد می‌شود را شناسایی کند و راه‌های خطر را ببندد.
نظری می‌گوید: در حوزه ما متون ترجمه شده و بومی در بحثهای ایمنی و بهداشت حرفه‌ای بسیار کم است و فرد باید تسلط کافی به متون اصلی داشته باشد، سرچ کند تا جایی که می‌تواند دانش خود را به روز کند.
او تاکید می‌کند که نیروی کار در حوزه‌ی ایمنی و بهداشت باید با کیفیت باشد تا به کاهش حوادث کار کمک کند در غیر اینصورت نمی‌توان امیدِ چندانی به کاراییِ او داشت.
